Sztuka oniryczna. Dream art.

Z grec. óneiros — sen, marzenie senne.

Sztuka oniryczna (ang. dream art) jest formą sztuki czerpiącą bezpośrednio z sennego materiału lub wykorzystującą senne obrazy. Kreuje ona rzeczywistość na kształt snu, gdzie zasady budowy świata przedstawionego, poszczególne fragmenty tego świata czy motywy, nawiązują do wizji sennych, przewidzeń, omamów. Związki przyczynowo-skutkowe są charakterystyczne dla konstrukcji snu czy marzeń sennych (irracjonalne – nielogiczne) z ich symbolicznymi znaczeniami, niejasnościami, kompozycją otwartą.
 

Historia

Pierwsze odniesienia do snów w sztuce są tak dawne jak sama literatura, w której istnieją te nawiązania: historia Gilgamesza, Biblia i Iliada. Wszystkie opisują marzenia senne głównych postaci i znaczenia tych marzeń. Jednak sny jako sztuka, czysta sztuka oniryczna bez oprawki historycznej czy opowieściowej, zostaje rozwijana później, choć nie sposób dowieść, jak wiele przednowoczesnych prac było inspirowanych snami. Motywy senne pojawiają się już w komediach starogreckich i rzymskich, następnie w baroku (Życie snem, Calderon de la Barca 1635).

W europejskiej literaturze to romantyzm podkreślił wartość emocji i inspiracji płynących z tego, co irracjonalne. „Wizje”, obojętne czy płynące ze snów czy odurzenia, służyły jako doskonały materiał do manifestowania najwyższego potencjału i zdolności artysty (Wielka Improwizacja w Dziadach Adama Mickiewicza). Oniryzm często ogarnia tu całą kompozycję dzieła, a zwłaszcza konstrukcję bohatera i jego relacje ze światem realnym i fantastycznym (duchowym).

Surrealizm i oniryzm

Tak naprawdę termin oniryzm w odniesieniu do sztuki pojawił się w XX w.. Stało się to na skutek dokonań surrealistów, dla których twórczości tendencje onirystyczne były najbardziej charakterystyczne. Tendencje oniryczne zostały dostrzeżone i rozpropagowane w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wraz z ówczesną ponowną popularnością surrealizmu, z jego rozpowszechnieniem; wtedy także nastąpiła reinterpretacja w duchu surrealizmu wielu wcześniejszych kierunków. Epitet „oniryczny” jest najczęściej używany do scharakteryzowania technik artystycznych, a nie całościowych idei oniryzmu. W późnych latach XIX i początku XX wieku symbolizm i ekspresjonizm wprowadził obrazy marzeń sennych do sztuki wizualnej. Ekspresjonizm był także ruchem literackim i objął późniejszą pracę dramaturga Augusta Strindberga. To on ukuł termin „dream play” dla stylu narracji, która nie stosuje rozróżnień pomiędzy fantazją a rzeczywistością.

Do rozpowszechnienia pojęcia oniryzmu przyczynił się w znacznej mierze film, szczególnie dzięki L. Bunuel, który niektóre swoje sekwencje określał jako „mimowolne naśladowanie snu”. Krytyka filmowa spopularyzowała epitet „oniryczny”, ale bardzo często używa się go wymiennie z określeniem „surrealistyczny” – bez względu na to, czy chodzi o film powstały w kręgu surrealizmu, czy nie. Potocznie stosuje się te określenia do każdej nieciągłości fabuły w filmie, do scen będących zaprzeczeniem logiki realistycznej, do niespodzianych skojarzeń.

Jednocześnie, dyskusja odnośnie snów osiągnęła nowy poziom świadomości społecznej w świecie zachodnim z powodu prac Zygmunta Freuda. To on wprowadził pojęcie podświadomości jako dziedziny badań naukowych. Teorie Freuda znacznie wpłynęły na XX-wiecznych surrealistów, którzy połączyli wizjonerskie impulsy romantyków i ekspresjonistów z ich akcentem nałożonym na nieświadomość jako kreatywne narzędzie. Założyli, że pozornie irracjonalne treści mogą zawierać sporo istotnych informacji, być może nawet więcej niż te racjonalne.

Film i animacja – artyści i natura snów

Wynalezienie filmu i animacji przyniosło nowe możliwości dla opisu irracjonalnych wydarzeń. Jednak filmy składające się w całości z onirycznych obrazów i treści nadal pozostawały awangardową rzadkością. Komiksy nieco częściej wykorzystywały materiał senny jako źródło swoich fascynacji, startując wraz z popularnymi paskami komiksowymi Winsor’a McCay’a. Także w tendencji do obrazowania konfesyjnych treści (wyznań) w alternatywnych komiksach lat 80 widać skłonność artystów do ilustrowania własnych snów.

W pozycji The Committe of Sleep harwardzki psycholog Deirdre Barrett wśród wielu modernistycznych dzieł inspirowanych snem wyszczególnia:

• obrazy łącznie z Flag Jasper Johns,
• większość prac Jima Dine’a i Salvadora Dalego,
• powieści począwszy od Sophie’s Choice Williama Styron’a przez dzieła Anne Rice i Stephen’a King’a
• filmy takie jak: Trzy kobiety Roberta Altmana, Brother from Another Planet Johna Sayles’a i Ingmara Bergmana Tam gdzie rosną poziomki.

W książce Barrett wzmiankuje także, że utwór Yesterday Paula McCartney’a został usłyszany przez niego we śnie, a większość utworów Billy Joel’a i muzyka męskiego chóru Ladysmith Black Mambazo wywodzi się prosto ze snów. Treści płynące ze snów nadal są używane do różnych celów przez wielu współczesnych artystów. Wykorzystywanie snów jest uważane przez niektórych za nadające psychologiczną wartość dziełom, niezależnie od wartości artystycznej.

Bibliografia:

Erich Fromm: Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni i mitów (1951, 1977)
M. Podraza-Kwiatkowska, Somnambulicy. O młodopolskiej konwencji onirycznej.
Red. A. Brodzka, Słownik literatury polskiej XX wieku (1992)

Linki zewnętrzne:

Oniryzm: http://pl.wikipedia.org/wiki/Oniryzm